Kwestia udziału Polaków w Rewolucji Październikowej budzi do dziś wiele kontrowersji, a co gorsza, w obecnych „rozpolitykowanych” czasach bywa postrzegana nie tylko jako zagadnienie stricte historyczne. Jest to temat bardzo ciekawy, a jednak wciąż, z różnych względów, niedostatecznie zbadany. Zarówno przyczyny, które skłaniały osoby polskiego pochodzenia do wzięcia aktywnego udziału w ruchu rewolucyjnym, jak i późniejsze, bardzo różne ich losy pozostają często zagadką, a nawet zachęcają do bezkrytycznego przyjmowania różnego rodzaju „teorii spiskowych”, pozornie ułatwiających ich zrozumienie, a w rzeczywistości jeszcze bardziej gmatwających i tak skomplikowany obraz rzeczywistości.
Bardzo interesujący obraz tamtych czasów przynosi wywiad Pawła Dybicza Nie tylko Dzierżyński z Prof. dr. hab. Andrzejem Andrusiewiczem, historykiem specjalizującym się w dziejach krajów Europy Wschodniej, opublikowany w Tygodniku Przegląd https://www.tygodnikprzeglad.pl/nie-tylko-dzierzynski/
Według Prof. A. Andrusiewicza, «na terenie Rosji mieszkało 4 mln Polaków, nie licząc oczywiście tych z Królestwa Polskiego. Dla nich pojawiła się nadzieja na powrót do ojczyzny, której nie było, a która teraz mogła się odrodzić. (…). Świadomość zbliżającego się zwrotu dziejowego kierowała Polaków w stronę obozu rewolucji. Właściwie odczytali znaki czasu w 1917 r., w czwartym roku wojny, a mianowicie, że kwestia polska rozstrzygnie się w Rosji. Że wydarzenia w niej będą decydowały o losach wojny i państwowości Polski. I tym trzeba tłumaczyć ogromny wzrost aktywności politycznej Polaków w Rosji, szczególnie po rewolucji lutowej. Życie polityczne Polaków wręcz rozkwitło. Działały setki polskich organizacji, od samopomocowych, poprzez edukacyjne, na wojskowych kończąc, grupujące ludzi od radykalnej lewicy po koła klerykalne. Ukazywała się liczna prasa polska, która korzystała z pełnej swobody».
Tak więc wiele czynników, z których najważniejszym była jednak nadzieja na anulowanie zaborów i przywrócenie niepodległości Ojczyzny, mogło zachęcić naszych rodaków do włączenia się w ruch rewolucyjny. Według Prof. A. Andrusiewicza, «szacuje się, że co najmniej 100 tys. Polaków, przeważnie pochodzenia robotniczego, czynnie poparło bolszewików. Masowo wstępowali do ich partii. W listopadzie 1917 r. w WKP(b) były 64 osoby, rok później już prawie 2 tys».
Wśród Polaków popierających lub biorących czynny udział w działaniach rewolucyjnych, można było spotkać przedstawicieli wszelkich stanów i zawodów, a także niemalże wszystkich opcji politycznych, z oczywistą przewagą zwolenników wszelakich frakcji lewicowych partii socjalistycznych.
Jak stwierdził w cytowanym wywiadzie Prof. A. Andrusiewicz, «Polacy w rewolucji rosyjskiej to niezwykle skomplikowany problem, zarówno pod względem interpretacyjnym, poznawczym, politycznym, jak i moralnym. Jeżeli będziemy oceniać rewolucję przez pryzmat porewolucyjnego terroru, nigdy nie zrozumiemy jej istoty, nie pojmiemy wyborów Polaków, ich intencji, oczekiwań, nadziei i dramatów. Po stu latach łatwo się osądza, trudniej zrozumieć. Wielu, bardzo wielu uczestników rewolucji październikowej było ludźmi bezgranicznie ideowymi, przekonanymi, że popierając bolszewików, dobrze służą Polsce. Bardzo wielu z nich za swój wybór zapłaciło straszliwą cenę. (…). Bez względu na interpretację tamtej epoki jedno jest pewne: Polacy biorący udział w rewolucji październikowej są znaczącą częścią polskiej tradycji niepodległościowej».
Wkrótce po zwycięstwie bolszewików okazało się, jak iluzoryczne były nadzieje na „darowaną niepodległość”. Władza bolszewicka szybko przeradzała się w terror, a złamanie postanowień układów brzeskich i wybuch wojny polsko-sowieckiej całkowicie odmieniły sytuację geopolityczną Polski. Dla części Polaków-rewolucjonistów - a jednocześnie polskich patriotów te wydarzenia oznaczały utratę wszelkich złudzeń i konieczność dokonania powtórnego wyboru. W początku lat .20 ubiegłego wieku do kraju powróciło kilkaset tysięcy repatriantów ze wschodu, poddawanych na granicy starannej lustracji, aby uniknąć przenikania sowieckich agentów i agitatorów. Wielu z tych, którzy pozostali w Sowieckiej Rosji, przeżyło jeszcze większą tragedię.
I dla Ignacego Gintowt-Dziewałtowskiego nadeszły czasy, gdy jako bolszewik-rewolucjonista, czujący się jednocześnie polskim patriotą, zmuszony był dokonać życiowego wyboru…
***
Вопрос участия поляков в Октябрьской революции до сих пор вызывает много споров, хуже того, в теперешние «политизированные» времена воспринимается не только как чисто исторический вопрос. Это очень интересная, но по-прежнему недостаточно хорошо исследованная тема. Причины, которые заставляли людей польского происхождения принимать активное участие в революционном движении, их судьбы, которые впоследствии сложились очень по-разному, часто остаются загадкой, иногда подталкивая к безосновательному принятию разного рода «теорий заговора», как бы упрощающих, а в действительности еще более усложняющий и без того непростую реальность.
Образ того времени воссоздает специализирующийся на исследовании прошлого стран Восточной Европы историк доктор наук профессор Анджей Андрусевич в своем интервью, озаглавленном «Не только Дзержинский», которое провел заместитель главного редактора еженедельника «Przegląd» Павел Дыбич в декабре 2017 г. https://www.tygodnikprzeglad.pl/nie-tylko-dzierzynski/
По утверждению профессора А. Андрусевича, к 1917 году «на территории России проживало 4 миллиона поляков, конечно, не считая жителей самого Королевства Польского. У них появилась надежда вернуться на родину, которой не существовало и которая сейчас могла возродиться. (…) Осознание приближающегося исторического разворота направляло поляков в сторону революционного лагеря. Они правильно поняли приметы времени в 1917 г., на четвертом году войны, а именно, что польский вопрос разрешиться в России. Что события в России будут решать судьбу войны и польского государства. И этим следует объяснять огромный подъем политической активности поляков в России, особенно после февральской революции. Политическая жизнь поляков действительно расцвела. Действовали сотни польских организаций, от самопомощи, образования, кончая военными, объединяющих людей от радикально левых до клерикальных кругов. Издавалась многочисленная польская пресса, которая пользовалась полной свободой».
Таким образом, многие обстоятельства, среди которых важнейшим, однако, была надежда на возврат территорий, отнятых при разделе Речи Посполитой в конце XVIII века, и обретение независимости, могли подтолкнуть поляков к включению в революционное движение. Профессор А. Андрусевич продолжает: «Считается, что как минимум 100 тысяч поляков, преимущественно пролетарского происхождения, деятельно поддержало большевиков. Они массово вступали в большевистскую партию. В ноябре 1917 г. в ВКП(б) было 64 человека, через год – уже почти 2 тысячи».
Среди поляков, поддержавших или принявших активное участие в революционных событиях, можно было встретить представителей различных сословий и политических течений с существенным преобладанием сторонников левых фракций социалистических партий.
Как отмечает в цитируемом интервью проф. А.Андрусевич, «Поляки в российской революции – это очень сложная проблема, как с точки зрения интерпретации, познания, политики, так и с точки зрения морали. Если мы будем оценивать революцию через призму послереволюционного террора, то никогда не поймем ее сущности, не поймем выбора поляков, их намерений, ожиданий, надежд и драмы. Через сто лет легко осуждать, трудней понять. Многие, очень многие участники октябрьской революции были людьми безгранично идейными, убежденными, что, поддерживая большевиков, делают Польше добро. Очень многие их них заплатили за свой выбор страшную цену. (…) Несмотря на разные оценки той эпохи, одно бесспорно: поляки, которые участвовали в октябрьской революции, являлись значительной частью общества, поддерживающего стремление Польши к независимости».
Вскоре после победы большевиков стало ясно, насколько иллюзорна была «дарованная» независимость. Советская власть объявила политику «красного террора», а отмена брестских договоренностей и начавшаяся польско-советская война полностью изменили геополитическое положение Польши. В связи с этими событиями перед частью поляков-революционеров, которые являлись польскими патриотами, встала необходимость повторного выбора. В начале 20-х годов прошлого века в Польшу вернулось несколько сотен тысяч репатриантов с востока, подвергавшихся на границе тщательной проверке с целью не допустить проникновения в страну советских агентов и агитаторов. Судьба многих оставшихся в Советской России оказалась намного трагичнее.
Подобная дилемма стояла и перед Игнатием Гинтовтом-Дзевалтовским…
